Đền Kim Liên

ĐìnhKim Liên – một trong “Thăng Long tứ trấn” – trấn phía nam của kinh thành Thăng Long xưa. Di tích còn có tên gọi là đền Kim Liên, hay đền Cao Sơn. (“Kim Liên” là cách gọi theo của làng có đền, còn “Cao Sơn” là gọi theo tên vị thần được thờ trong đền). Văn bản cổ nhất về di tích này có niên hiệu Hồng Thuận thứ 3 (1510) gọi nguyên tên đình là “Cao Sơn Đại Vương Thần Từ” (tức là đền thần Cao Sơn Đại Vương).

Đình Kim Liên trước đây thuộc phường Kim Hoa, sau thuộc phường Đông Tác, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức. Nay thuộc số 148, phố Kim Hoa, phường Phương Liên, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội.

Những tư liệu hiện còn trong đình như: Sắc phong, văn bia, hoành phi, câu đều khẳng định: Đình Kim Liên thờ thần Cao Sơn Đại Vương – vị thần nằm trong hệ thống huyền thoại thời dựng nước và giữ nước của dân tộc, vốn được thờ ở rất nhiều nơi trong địa bàn cư trú của người Việt Cổ. Truyền thuyết về Cao Sơn Đại Vương rất phong phú và có nhiều dị bản khác nhau. Sớm nhất có lẽ là thuyết cho rằng Cao Sơn là con của Quốc tổ Lạc Long Quân và Quốc mẫu Âu Cơ, là một trong 50 người con theo mẹ lên núi, sau trở thành một bộ tướng của Sơn Tinh (tức Thánh Tản Viên). Do thần Cao Sơn có công giúp Sơn Tinh đánh Thủy Tinh và bộ tộc người Âu trong cuộc chiến tranh Hùng – Thục nên được thờ ở vị trí thứ 2 trong đền núi Tản Viên (Ba Vì). Đến thời Lê, khi nhà nước phong kiến coi việc ban sắc phong cho các Thần hoàng là một việc làm quan trọng thường xuyên để quản lý tư tưởng của cộng đồng làng xã, thần Cao Sơn được lịch sử hóa, có tên gọi và quê quán rõ ràng. Cao Sơn có tên là Nguyễn Hiền và em ruột là Nguyễn Sùng (tức thần Quí Minh), đều là con người chú ruột của thần Sơn Tinh. Họ người trang Thanh Uyên (nay là xã Thanh Uyên, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ).

Đầu thời Lê Trung hưng, Cao Sơn đặc biệt được đề cao do có công phù giúp vua Lê giành lại ngai vàng từ tay ngoại thích. Tấm bia “Cao Sơn Đại Vương thần từ bi minh”, do sử thần Lê Trung soạn năm Canh Ngọ, niên hiệu Hồng Thuận thứ 3 (1510) cho biết: Khi vua Lê Tương Dực giấy quân dẹp loạn, khôi phục cơ nghiệp của Lê Lợi, có ba vị đại thần là Nguyễn Bá Lân, Nguyễn Hoàng Dụ, Nguyễn Văn Lữ thụ mệnh đem quân đi chinh phạt, đến địa phận huyện Phụng Hóa (Nho Quan, Ninh Bình) thấy có ngôi đền cổ đền 4 chữ “Cao Sơn Đại Vương” rất lấy làm kinh dị, bèn vào khẩn cầu mong thần phù giúp. Quả nhiên 10 ngày sau đã thành công. Sau khi lên ngôi, vua Lê Tương Dực đã cho xây lại đền thờ và thần Cao Sơn được triều đình nhà Lê đặc biệt coi trọng. Sau vì nhớ ơn thần đã ngầm giúp dẹp loạn ở Đông Đô, năm 1509, vua cho xây dựng lại đền thờ to đẹp hơn ở phường Kim Hoa gần thành Thăng Long (nay là phường Phương Liên).

Đình Kim Liên được xây dựng tựa trên một gò đất cao nhất vùng này, nơi mở ra ô Kim Hoa (còn gọi là Ô Đồng Lầm), cửa ngõ giao lưu giữa vùng Sơn Nam với nội thành. Theo trật tự thời gian, kiến trúc của di tích được chia thành hai phần rõ rệt: Ngôi đền gốc (đền cũ) và kiến trúc muộn được xây dựng khi đền chuyển hóa mang chức năng của ngôi đình làng.

Bộ phận kiến trúc muộn của di tích hiện nay gồm: Cổng, sân gạch và Dải Vũ hai bên.

Cổng chính đình Kim Liên gồm 4 cột đồng trụ trông khá đồ sộ, xây bằng gạch với ba mái nhỏ uốn cong gắn vào sườn cột, mái giữa cao hơn hai mái bên, trên bờ nóc gian giữa đắp đôi rồng chầu mặt nguyệt, hai mái bên gắn các hình rồng lá tạo cho kiến trúc thêm phần uyển chuyển. Đỉnh hai trụ chính đắp chái giành cách điệu, hai trụ bên đắp đôi nghê chầu. Hai cổng phụ hai bên làm dạng hai tầng 8 mái, lợp ngói giả ống. Thân trụ đắp câu đối chữ Hán.

Phía sau cổng là sân gạch vuông khá rộng, hai bên có hai nhà Dải Vũ, mỗi bên 3 gian, xây gạch, mái lợp ngói ta, kết cấu kiểu vì kèo quá giang. Công trình này được khánh thành trong dịp kỷ niệm Đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội.

Đi hết sân gạch, qua 9 bậc cao được xây bằng những viên gạch vồ (một loại gạch có từ thời Lê Trung hưng) và đôi sấu đá hướng ra phía cổng. Phần kiến trúc chính nằm trên đỉnh gò, bao gồm Nghi Môn và Đền thờ chính.

Nghi Môn đình Kim Liên là một nếp nhà 3 gian, xây kiểu tường hồi bít đốc, 4 góc tường hồi xây 4 trụ biểu cao ngang nóc mái. Bên trong gồm 4 bộ vì đỡ mái theo kểu chồng rường giá chiêng, trang trí các họa tiết mây cuộn, phượng hàm thư, long mã trên các câu đầu, bẩy mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn.

Đền chính kết cấu dạng chữ “Đinh”, gồm tòa Bái Đường và Hậu Cung. Bái Đường mới được tôn tạo trong dịp kỷ niệm 990 năm Thăng Long – Hà Nội, theo kiểu dáng kiến trúc truyền thống, gồm 3 gian, 2 chái, gồm 4 mái với những đầu đao cong bay vút lên cao. Chính giữa bờ nóc đắp đôi rồng chầu mặt nguyệt, hai đốc mái là rồng lá cách điệu, phía trước các gian giữa để cửa “thượng song hạ bản” vừa tạo sự thông thoáng cho di tích, vừa có tác dụng lấy ánh sáng từ bên ngoài vào. Kết cấu các bộ vì đều theo dạng thức chồng rường giá chiêng.

Tòa Hậu Cung chính là hạng mục gốc còn lại của ngôi “đền” Kim Liên xưa. Hậu Cung là nếp nhà 3 gian xây dọc, mái ngói ta. Bốn bộ vì đỡ mái, được làm theo kiểu chồng rường giá chiêng. Gian ngoài đặt hương án sơn son thếp vàng, chạm nổi hình tứ linh, tứ quý. Gian thứ hai xây bệ gạch cao để đặt hai bộ Long Ngai và các đồ Tế Khí. Gian trong cùng đặt Long Ngai, Bài Vị của thần Cao Sơn Đại Vương và hai Nữ thần phối hưởng là “Thuỷ Tinh Đệ Tam Tôn Nữ Đông Hổ Trưng Vương Mẫu” và “Huệ Minh Phu Nhân” (vốn từ nơi khác chuyển về đây). Long Ngai của thần Cao Sơn có kích thước lớn, chạm khắc tinh vi, đây là một di vật có giá trị của di tích.

Đặc biệt, trong đền hiện đang lưu giữ 2 tấm bia đá. Quan trọng nhất là tấm bia “Cao Sơn Đại Vương Thần Từ Bi Minh” do sử thần Lê Trung soạn năm 1510 làm bằng đá xám mịn. Bia cao 2.43m, rộng 1.57m, dày 0.22m. Trán bia trang trí hình rồng uốn khúc yên ngựa, bờm lửa đặc trưng của thế kỷ XVIII. Nội dung văn bia ca ngợi công lao của thần Cao Sơn cùng 39 đạo sắc phong, trong đó có 26 đạo thời Lê Trung Hưng, 13 đạo thời Nguyễn cùng nhiều đôi câu đối, hoành phi, cửa võng và các đồ tế khí có giá trị khác.

Di tích đình (đền) Kim Liên trở thành một hiện tượng đặc biệt về Hà Nội xưa, vừa tạo dựng việc đánh dấu mốc giới mạn phía Nam kinh thành Thăng Long, vừa tượng trưng cho sự canh giữ, bảo vệ cho kinh thành. Đình Kim Liên cùng với đền Bạch Mã (phía Đông), đền Quan Thánh (phía Bắc), đền Voi Phục (phía Tây) tạo thành một “Thăng Long Tứ Trấn” đặc biệt và độc đáo mà chỉ riêng trên đất Thăng Long mới có.

Đình (Đền) Kim Liên đã được xếp hạng di tích Lịch sử - Kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia năm 1990.