Lễ hội gò Đống Đa (hay còn gọi là Giỗ trận Đống Đa) được tổ chức vào mùng 5 tết Nguyên Đán hàng năm, là lễ hội lớn của Thủ đô Hà Nội, có sự tham dự của nhiều đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước, thu hút đông đảo quần chúng nhân dân nhằm tri ân, tưởng nhớ Hoàng đế Quang Trung – Nguyễn Huệ - vị thiên tài quân sự lỗi lạc đã lãnh đạo nghĩa quân Tây Sơn đánh tan 29 vạn quân xâm lược Mãn Thanh vào ngày mùng 5 Kỷ Dậu (1789). Đây là lễ hội tái hiện chiến công oanh liệt của nghĩa quân Tây Sơn với những màn biểu diễn võ thuật hoành tráng, biểu dương tinh thần yêu nước, tinh thần thượng võ và ý thức tự tôn dân tộc của nhân dân ta trong công cuộc đấu tranh và bảo vệ đất nước.

Hoàng đế Quang Trung – Nguyễn Huệ sinh năm 1753 tại ấp Tây Sơn, làng Kiên Mỹ, huyện Bình Khê, (nay là huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định). Mùa xuân năm 1771, ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ đã dựng cờ khởi nghĩa với khẩu hiệu “lấy của nhà giàu chia cho nhà nghèo” và kể tội Trương Phúc Loan trong lời hịch truyền đi khắp nơi. Cuộc khởi nghĩa được các tầng lớp nhân dân Kinh, Thượng nhanh chóng hưởng ứng.Từ cuộc khởi nghĩa này, Nguyễn Huệ trở thành lãnh tụ kiệt xuất của phong trào nông dân thế kỷ XVIII.

Nguyễn Huệ là nhà quân sự thiên tài đã từng chỉ huy nghĩa quân đánh thắng quân xâm lược Xiêm trong trận Rạch Gầm – Xoài Mút năm 1785. Bốn năm sau, năm 1789, ông chỉ huy đánh tan 29 vạn quân Thanh trong trận Đống Đa vào trưa ngày mùng 5 tế Kỷ Dậu (1789), sau đó cùng tướng sĩ tiến vào thành Thăng Long.

Không chỉ là bậc thiên tài về quân sự, Quang Trung còn là một nhà chính trị sáng suốt. Sau khi cuộc kháng chiến kết thúc, ông đưa ra nhiều chủ chương như:Khoan thư sức dân, xây dựng và phát triển kinh tế, văn hóa dân tộc. Nhưng tiếc thay, khi đất nước đang trên đà chuyển mình thì ngày 16 tháng 9 năm 1792, ông đột ngột từ trần, khi mới 39 tuổi.

Lễ hội tưởng nhớ vua Quang Trung hàng năm diễn ra ở hai nơi: Tại Gò Đống Đa (thành phố Hà Nội) - chiến trường đẫm máu của quân giặc năm xưa và tại làng Kiên Mỹ, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định (quê hương ông và cũng là nơi phát tích cuộc khởi nghĩa).

Hàng năm, cứ vào ngày mùng 5 tết Nguyên Đán, khi những cành đào xuân còn đang độ đâm lộc, nở hồng thì người Hà Nội đều nô nức đổ về phía Tây Nam thành phố, đến Gò Đống Đa (thuộc quận Đống Đa) dự hội. Đây là lễ hội mừng chiến thắng lẫy lừng trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta do Hoàng đế Quang Trung – Nguyễn Huệ lãnh đạo. Để chuẩn bị cho ngày hội, ngay từ trước tết Nguyên Đán, Ban tổ chức lễ hội đã họp bàn, phân công nhiệm vụ cho từng thành viên, tổ chức dọn vệ sinh quanh các điểm diễn ra lễ hội, bao sái, lau chùi đồ Tế Khí, đồ thờ, treo cờ hội, trang trí băng rôn, khẩu hiệu….

Trước kia, lễ hội Đống Đa đồng thời diễn ra trên nhiều địa điểm như: Đình Khương Thượng, chùa Bộc, chùa Đồng Quang, gò Đống Đa.Từ chiều mùng 4 tết, vị Chủ tế cùng một Cụ Từ ở đình Khương Thượng đã chuẩn bị các đồ thờ (Kiệu, Lọng, Cờ, Bát bửu…) cho lễ rước ngày hôm sau. Sau đó, hai người cùng sang chùa Bộc thắp hương trước bàn thờ tượng vua Quang Trung - bức tượng được nhân dân gìn giữ và bảo vệ an toàn qua nhiều biến cố lịch sử.

Tinh mơ sáng mùng 5 tết, cửa đình Khương Thượng mở rộng, khói hương thơm ngát tỏa lan, lá cờ Đại cao nhất trước đình bay phấp phới chào mừng ngày hội lớn. Cờ Ngũ Hành cắm la liệt quanh sân đình. Sáng rõ mặt người, bô lão và chức sắc trong làng đã tề tựu đông đủ.Cuộc đại lễ bắt đầu bằng lễ tế Thần. Sau khi hoàn tất dâng 6 tuần rượu, đám rước Thần mừng chiến thắng khởi hành từ đình Khương Thượng đến gò Đống Đa. Cờ, Biểu, Tàn, Tán, Lọng, Kiệu và Quân Gia đã sẵn sàng. Quân Chấp kích, Quan viên người nào việc ấy, gọn gàng trong trang phục lễ hội, chờ lệnh. Bắt đầu bằng 3 hồi 9 tiếng trống âm vang báo hiệu cho lệnh xuất quân, đám rước lên đường. Dẫn đầu là cờ Tiết Mao, biểu hiện uy đức thần linh. Tiếp theo là cờ Ngũ Hành, cờ Tứ Linh. Các chân cờ đều đội Nón Dấu, Áo Màu, Nẹp Đỏ, thắt lưng Bó Que. Tiếp là hai thanh niên vác hai biển Tĩnh Túc và Hồi Tị gìn giữ an ninh trật tự. Sau Cờ, Biển là Trống Cái do hai người khiêng. Hiệu Trống, Hiệu Chiêng điểm nhịp từng tiếng một. Các Chấp Kích đi liền sau đó, Phường Nhạc hòa cùng tiếng Thanh La, Trống Bản, Sênh Tiền nghe thật vui tai. Rồi đến Kiệu Long Đình do bốn người khiêng, mùi trầm tỏa hương thoang thoảng. Hai bên long đình có hai Lọng Vàng che.

Nối theo là hàng bô lão, chức sắc chậm rãi bước đi trong bộ lễ phục như một lực lượng hộ tống tạo nên quang cảnh trọn vẹn mang ý nghĩa lịch sử và gây ấn tượng sâu đậm về sự trân trọng trong thái độ ứng xử đối với người anh hùng dân tộc. Dân làng đủ mọi lứa tuổi, đặc biệt là trẻ con đi theo đoàn rước suốt cuộc hành trình, hồn nhiên và sảng khoái.

Đám rước dài, trật tự, uy nghiêm, rực rỡ sắc màu, diễu hành chậm rãi mang tính hoành tráng của lễ mừng chiến công.

Rộn rã nhất là đám đi sau cùng với “Con rồng lửa” của thanh niên hai làng Khương Thượng và Đồng Quang bện bằng nũi rơm, mo nang và giấy bồi, trang trí bằng nhiều màu sắc sặc sỡ. Vừa đi, vừa múa theo nhịp Sênh Tiền. Một tốp thanh niên mặc võ phục đi quanh con rồng lửa, biểu diễn côn quyền như thể tái hiện cuộc chiến đấu đã qua.

Đám rước tái hiện những hình ảnh hào hùng của trận tấn công mùa xuân Kỷ Dậu của nghĩa quân Tây Sơn.

Trong khi đó, ở chùa Đồng Quang, đối diện với gò Đống Đa, qua trục đường Tây Sơn cũng khói hương nghi ngút cùng tiếng mõ, lời cầu kinh, cầu hồn cho anh linh của nghĩa quân tử trận sớm được trở về cố quốc. Ở đây cũng làm lễ cúng cháo thí cho cô hồn như một hành động nhân nghĩa, đạo đức truyền thống của nhân dân ta.

Còn chùa Bộc lúc này nhân dân cũng dâng hương hoa tưởng niệm vua Quang Trung trước bức tượng Ngài.

Ngày nay, lễ hội gò Đống Đa được tổ chức trọng thể tại Công viên văn hóa Đống Đa. Từ sáng sớm ngày mùng 5 tết, trên khắp các ngả đường về gò Đống Đa đã đông kín người trẩy hội. Sau khi tổ chức tế lễ, nghi thức rước kiệu vua Quang Trung và hoàng hậu Ngọc Hân trong không khí trang nghiêm, thành kính trước sự chứng kiến củanhân dânvà du khách thập phương. Tiếp theo là lễ dâng hoa, dâng hương của các đoàn đại biểu Trung ương, thành phố Hà Nội, tỉnh Bình Định và nhân dân thủ đô dưới chân tượng đài và đền thờ Hoàng đế Quang Trung. Màn trống khai hội vang rền, tiết mục múa rồng do các nghệ sĩ biểu diễn trong tiếng hò reo, cổ vũ của mọi người khiến cho không khí lễ hội mỗi lúc thêm phần náo nhiệt. Lễ chào cờ được đội trống Ếch, đội kèn của các cháu thiếu nhi và đoàn Quân nhạc thực hiện theo nghi thức truyền thống. Đại diện UBND quận Đống Đa tuyên đọc Chúc Văn ôn lại truyền thống hào hùng của chiến thắng Ngọc Hồi – Đống Đa, bày tỏ lòng tri ân với người anh hùng Quang Trung – Nguyễn Huệ và khơi dậy niềm tự hào về chiến thắng lẫy lừng của nghĩa quân Tây Sơn đã đập tan mộng xâm lược của ngoại bang, giữ vững chủ quyền quốc gia dân tộc.

Khi các nghi thức tế lễ hoàn tất, trong khuôn viên di tích, các tiết mục múa lân, múa sư tử, múa “Con đĩ đánh bồng”, đấu võ của các đoàn võ thuật thành phố Hà Nội và tỉnh Bình Định diễn ra sôi nổi. Màn trống hội cũng tưng bừng, rộn rã. Đặc biệt là màn trích đoạn sử thi tái hiện lại hình ảnh của nghĩa quân Tây Sơn dưới sự chỉ huy của Hoàng đế Quang Trung đã hành quân thần tốc, bất ngờ tiến vào thành Thăng Long rạng sáng ngày mùng 5 tết, đánh tan 29 vạn quân xâm lược Mãn Thanh. Những cuộc đua tài như: Đánh đu, đấu vật, chơi cờ, chọi gà còn tiếp diễn cho tới tận tối khuya.

Ngày nay, đi dự hội Đống Đa đối với người Hà Nội đã trở thành một nhu cầu không thể thiếu trong những ngày đầu xuân. Lễ hội là dịp sinh hoạt văn hóa vui tươi, lành mạnh, nơi gặp gỡ, giao lưu của các tầng lớp nhân dân thủ đô nhằm giáo dục thế hệ trẻ hôm nay luôn ghi nhớ công ơn đối với người anh hùng Quang Trung - Nguyễn Huệ cũng như những cống hiến của ông đối với lịch sử đất nước và lịch sử Thăng Long – Hà Nội.