Đền Hào Nam

Đền Hào Nam còn được gọi là đền Nhà Bà nằm trong quần thể di tích đình – đền Hào Nam có địa chỉ tại ngõ 29, phố Vũ Thạnh, phường Ô Chợ Dừa, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội.

Đền thờ Ngọc Thủy Tinh Công Chúa – tương truyền đây là tên hiệu mà vua Lê Thánh Tông tặng cho ni cô mà vua từng gặp tại chùa Ngọc Hồ (chùa Bà Ngô) - phường Văn Miếu để rồi cùng vua xướng họa, vịnh thơ.

Ngọc Thủy Tinh Công Chúa – vốn là vị Thiên thần, hiệu là Ngọc Thủy Tinh. Ngoài thờ tại đền Hào Nam, trên địa bàn quận Đống Đa, Ngài còn được thờ tại đình Thịnh Quang, đình Hoàng Cầu. Ngài giáng xuống hạ thế tại chùa Hương Tích vào ngày 21 tháng 2 năm Quý Hợi, sau đó đi chu du thiên hạ, thăm thú các vùng danh lam thắng cảnh. Một lần Ngài ghé qua Thăng Long, gặp vua Lê Thánh Tông rồi cùng vua xướng họa làm thơ. Sau khi trở về trời, vua Lê Thánh Tông ban sắc phong thần, cho phép 32 làng được thờ cúng, trong đó có trại Hào Nam, Thịnh Quang, Hoàng Cầu… và một số nơi khác thuộc khu vực kinh thành Thăng Long xưa.

Trong những ngày đầu của cuộc cách mạng tháng 8, đình – đền Hào Nam là một trong những cơ sở cách mạng của Việt Minh. Chính tại cây đa giếng làng Hào Nam, đồng chí Nguyễn Văn Trân, nguyên Bí thư thành ủy Hà Nội đã về tham gia mít tinh, kêu gọi nhân dân Hào Nam xuống đường giành chính quyền vào tháng 8/1945. Đến tháng 12/1946, các đội tự vệ, cứu thương của Hào Nam đã tham gia chiến đấu cùng các chiến sĩ Vệ quốc đoàn của Tiểu đoàn 523 để bảo vệ Thủ đô. Tại di tích vẫn còn căn hầm bí mật là nơi che chở cho các đồng chí lãnh đạo Đảng về hoạt động.

Hiện chưa tìm thấy tư liệu thành văn nào ghi chép về niên đại khởi dựng của di tích, theo các cụ trong làng thì khoảng năm 1941-1942, đình và đền Hào Nam đã từng được sửa chữa, tu bổ. Kiến trúc hiện nay là kết quả của lần trùng tu lớn vào năm 1986-1988.

Di tích tọa lạc trên khu đất cao ráo, sáng sủa trong khu vực cư trú của làng. Các cụ cao tuổi trong làng kể lại rằng: trước đây, đường vào cổng đình -đền còn một ao lớn (còn gọi là ao Lão – tức là ao của các cụ đã được lên lão làng). Khuôn viên của đình – đền rộng thoáng bởi khu hồ nước phía trước và những hàng cây xanh rợp mát. Trong bối cảnh tốc độ đô thị hóa như hiện nay thì đình - đền Hào Nam lại là địa điểm du lịch văn hóa, tâm linh hấp dẫn bởi hệ thống cây xanh, hồ nước có giá trị vừa tôn thêm vẻ đẹp vốn có của di tích, vừa cân bằng hệ sinh thái trong khu vực nội đô mà ít nơi còn giữ được. Mặt nước hồ trong xanh, phẳng lặng, soi bóng những hàng cây, xung quanh hồ đã được kè đá, lối lên xuống được làm bằng những bậc đá xanh, lan can chạm thành bậc rồng uốn khúc thật khéo léo tác động vào cảm giác của du khách khi lần đầu bước chân tới di tích.

Trước sân đền xây bức bình phong, mặt ngoài bình phong đắp hình cuốn thư, rồng cuốn thủy, hoa sen, hổ phù; mặt bên trong trang trí đôi rồng chầu vào mặt trời lửa, hạc ngậm cành hoa, cảnh người câu cá. Hai bên cuốn thư xây hai trụ biểu, đỉnh trụ là hai con nghê đứng chầu vào nhau, thân trụ đắp câu đối chữ Hán.

Đền được dựng theo hướng Tây ngay bên cạnh đình Hào Nam. Kết cấu kiến trúc của đền dạng chữ “Đinh” gồm tòa Tiền Tế và Hậu Cung.

Tiền Tế là nếp nhà 3 gian, xây gạch, kiểu tường hồi bít đốc, tay ngai, mái lợp ngói ri, bờ nóc đắp kiểu bờ đinh. Phía trước các gian mở cửa bức bàn “Thượng song hạ bản”. Bộ khung kết cấu kiểu “Kèo cầu quá giang trốn cột”. Phía trên gian giữa treo bức hoành phi đề 3 chữ: “Đạo đại quang” được tạo vào năm Thành Thái Ất Mùi, hai gian bên là hai bức “Thân thiên” và “Phối địa” có nghĩa là sánh ngang với trời đất, bên dưới là đôi câu đối:

Ôn dụ khoan nhu thiên hạ Thánh

Thông minh chính trực nữ trung thân.

Hai hồi Tiền Tế xây hai trụ biểu, đỉnh trụ đắp bốn chim phượng chụm đuôi vào nhau, đầu quay bốn hướng tạo thành hình trái Dành cách điệu. Trên khoảng tường lửng từ hồi hiên đến trụ biểu đắp hai ông Hổ.

Hậu Cung gồm 2 gian nhà dọc, mái lợp ngói ri, bộ khung kết cấu kiểu “Chồng rường giá chiêng, hạ cốn”. Phần trang trí trên kiến trúc đền Hào Nam được tập trung chủ yếu ở các con rường, cốn, ván mê đề tài rồng ổ, lá hóa rồng, long mã, phượng vũ mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn.

Trong cung đặt một chiếc khám lớn sơn son thếp vàng, chạm khắc tỷ mỷ đề tài tứ linh, tứ quý, vân lá, hoa thị mang niên đại thế kỷ XIX. Trong khám đặt bộ Long ngai – Bài vị đề: “Vạn Thánh Ngọc Thủy Tinh Công Chúa Thần Vị”, dưới khám là pho tượng của Ngọc Thủy Tinh Công Chúa được nhân dân tạc sau này với hình dáng pho tượng Mẫu thuần Việt.

Đền Hào Nam còn lưu giữ được một số di vật tiêu biểu, minh chứng cho quá trình tồn tại của di tích như: Long ngai – Bài vị, Hương án, Cửa võng, Hoành phi, Câu đối, Bát hương, tượng Mẫu…. mang niên đại nghệ thuật thế kỷ XIX-XX góp phần làm phong phú thêm kho tàng di sản dân gian truyền thống của Thăng Long Hà Nội.

Cùng với đình Hào Nam, đền Hào Nam là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của cộng đồng cư dân làng xã, nơi giáo dục cho các thế hệ trẻ về tình yêu quê hương, đất nước, hướng con người tới những giá trị cao đẹp trong cuộc sống.

Đền Hào Nam đã được xếp hạng là di tích cấp Quốc gia năm 1994.